Het is van oudsher de droom van vele kleine meisjes: de prins op het witte paard trouwen. Hoeveel sprookjes beginnen niet in armzalige omstandigheden, met een keukenmeid die door haar schoonheid en morele kwaliteiten het hart van een edelman betovert? Door de kus van een prins ontsnapt Assepoester aan haar kwelgeesten, wordt Doornroosje wakker, kan Disney zijn roze dromen en merchandise blijven verkopen.

Soms worden sprookjes werkelijkheid. Dat was het geval voor Marta Skowronska (1684-1727), een Litouwse wees, meid en wasvrouw. Het lot zwaaide met haar toverstokje en daar zat - patsboem - Marta naast haar gemaal Peter de Grote. Als keizerin Catherina I werd ze na Peters dood de allereerste vrouw op de Russische troon.

Van vodden naar onmetelijke rijkdom dus, maar was het verhaal zo roze als het lijkt? Neen, driewerf neen, betoogt Kristina Sabaliauskaitè. De Litouwse schrijfster portretteert Catherina in haar historische roman Peters keizerin - niet als een Disney-Assepoester maar als een getraumatiseerde, in alle opzichten verkrachte vrouw. Of zoals Catherina zegt op haar sterfbed: 'Marta Skowronska is er allang niet meer. Wat de mensen niet hebben vernietigd heb ik zelf uitgeroeid.'

Marta verliest al vroeg haar ouders - lijfeigenen of boeren volgens de historieschrijvers, verarmde adel volgens hun dochter. Ze komt als 'menselijk overschot' terecht bij een liefdeloze tante, dan als meid bij een Lutherse predikant. Zijn vrouw, bang dat het mooie meisje haar zoon zal verleiden, huwelijkt haar uit aan een Zweedse infanterist. Acht dagen duurt het huwelijk, tot de Russen Zweeds Marienburg binnenvallen. 'Beesten in uniform' volgens Marta, die burgers vermoorden en vrouwen verkrachten. Een van die ongelukkigen is Marta. Dankzij haar schoonheid wordt ze als slavin verkocht aan een Russisch generaal, daarna aan Aleksander Mensjikov, de Litouwse hartsvriend van de Russische tsaar Peter.

Als er ergens een sprookje te bespeuren valt, dan is het met Aleksander. Marta beleeft met hem een passionele liefde, hij leert haar in haar eigen lichaam te wonen, 'dat vreemde, jonge stuk vlees' waar zij geen band mee heeft. Maar Aleksander is verloofd en ambitieus, en om hun beider toekomst veilig te stellen arrangeert hij een ontmoeting met zijn vriend de tsaar. Peter de Grote eist Marta voor zichzelf - als een ding, vindt Marta. Een westerse minnares is voor moderngezinde Russen 'het toppunt van gewichtigdoenerij'.

Maar Marta is meer dan seks en prestige voor Peter, die verliefd wordt op de Litouwse. Hij trouwt haar in het geheim in 1707, na de geboorte van een dochter. Twaalf kinderen zullen volgen. Marta woont met haar keizer in een hut tijdens de bouw van zijn droomstad Sint-Petersburg, rouwt om haar gestorven kinderen en om het overspel van haar man, en wordt uiteindelijk officieel tsarina. Toch blijft ze bitter en ambivalent, en kan ze liefde alleen als een uitwisseling van goederen zien: 'een transactie. Hij gaf mij macht en bescherming, ik hem geduld, tederheid en mijn lichaam. Kan het tussen man en vrouw anders zijn?'

Die bittere toon, het trauma van de door mannen gebruikte vrouw, houdt Sabaliauskaitè de hele roman aan - misschien omdat Marta zich haar leven herinnert op haar sterfbed en ze hopeloos is, haar lichaam 'een zak van pijn, vet en innerlijke wonden'. Maar problematisch is het wel, om Marta die sensationele achtergrond van seks, misbruik en geweld te geven - soms lijkt het alsof je in De Sades Justine verzeild bent. Historische bronnen zwijgen over het onderwerp, vermelden enkel Marta's bescheiden afkomst, haar gelijkmoedige en zonnige humeur, haar huwelijkse geluk met Peter. In Peters brieven aan Marta is zijn affectie duidelijk, wat Marta ondertussen dacht is niet vast te stellen, omdat ze haar hele leven ongeletterd was. Het belette haar niet om later een gewaardeerde, behoedzame keizerin te zijn, maar dat is voer voor het nog te schrijven tweede deel van deze roman.

Peters keizerin is kortom geen sprookje, wél een meeslepende roman die misschien meer zegt over de stokpaardjes van de schrijfster dan over het leven van de mysterieuze Marta/Catherina. En die de Russen anno 1700 - beestig, achterlijk, vrouwonvriendelijk - contrasteert met de vriendelijke, beleefde, ordelijke Litouwers. De goeden en de slechten, dat zwartwit-contrast is dan weer wél Disney, maar het is geen sprookje waar we in 2022 nog in willen geloven.

Vertaald door Anita van der Molen, Prometheus, 360 blz., 22,50 € (e-boek 13,99 €).

Marta Skowronska, geboren in 1684, was een Litouwse boerendochter die nooit leerde lezen maar wel stierf als keizerin Catharina I van Rusland. In 1727, in het door haar man gebouwde Sint-Petersburg, blikt ze, gekweld door koortsdromen en vreselijke pijnen, op haar sterfbed terug op haar leven.

Op jonge leeftijd wordt Marta wees. Als wasmeisje wordt ze achtereenvolgens verplicht om met een Zweedse soldaat te trouwen, verkracht door Russische soldaten, tot seksslaaf gemaakt door een generaal en ten slotte gered door Aleksandr Mensjikov, net als zij arm en ongeletterd opgegroeid, maar ook de beste vriend van de Russische tsaar. Onder zijn hoede verandert Marta haar naam in Catharina en ontmoet ze Peter de Grote, de jonge Russische vorst die na zijn reizen naar onder andere Engeland en Holland zijn land ‘het licht uit het Westen’ wil brengen.

Rusland is dan een arm en achterlijk land, waar vrouwen slaan een ingeburgerd gebruik is, aangemoedigd door de kerk. Zo ranselt een vader zijn dochter tijdens de huwelijksplechtigheid nog eens goed af voor hij zijn zweep aan de nieuwe echtgenoot overdraagt. Catharina constateert het vol afschuw, maar leert ook dat vrouwen het geweld verdragen omdat ze zich met het gezegde troosten dat de man misschien wel het hoofd van het gezin is, maar de vrouw de nek die zijn hoofd kan draaien in de richting die zij wil.

Catharina is een meester in het observeren waardoor ze perfect leert in te spelen op de buien, verlangens en angsten van de mannen om haar heen. Dat is ook haar kracht wanneer ze Peter de Grote ontmoet en probeert om zijn ‘nek’ te worden. Eerst als zijn minnares, later als zijn wettelijke vrouw en de moeder van zijn twaalf kinderen, van wie er slechts twee volwassen worden. In haar korte leven ziet Catharina veel veranderen omdat haar man Rusland in een rotvaart probeert te moderniseren.

Kristina Sabaliauskaite veroorzaakte in Litouwen en Polen een kleine literaire storm toen ze in 2008 debuteerde met het eerste deel van de (vooralsnog niet in het Nederlands vertaalde) Silva rerum -romans, die zich afspelen in het Pools-Litouwse Gemenebest van de zeventiende en achttiende eeuw. In Peters keizerin graaft ze opnieuw in de rijke, maar door oorlog en annexatie ondergesneeuwde geschiedenis van haar geboortestreek. Sabaliauskaite geeft haar hoofdpersonage een moderne vertelstem: die van een getraumatiseerde, verkrachte, verkochte vrouw van wie het overlevingsinstinct, het aanpassingsvermogen en zeker ook het prachtige lijf haar tot de paleizen van Sint-Petersburg brengen. Tegelijkertijd weet je dat hier geen amateurhistorica aan het woord is, want Sabaliauskaite vertelt de geschiedenis van Litouwen en Rusland alsof ze elke veldslag, elk machtsconflict, elke geboorte en begrafenis vanaf de eerste rij heeft meegemaakt. Door haar indrukwekkende vertelkracht kan ze gerust aanschuiven in het rijtje van Umberto Eco en Hilary Mantel.

*****

Prometheus (oorspronkelijke titel: Petro imperatore), 352 blz., € 22,50.